2.º Fontes onde Pedro Nunes colheu o conhecimento do meteoroscópio:

Como vimos, Ptolomeu aludiu ao meteoroscópio no Livro I da Geographia, mas nem nesta obra, nem no Almajesto, fez a respetiva descrição; daí as dúvidas, às quais, recentemente, A. Rome, no estudo citado, procurou responder, propondo duas reconstituições possíveis.               

Pedro Nunes, porém, refere-se-lhe com alguma individuação, o que conduz à certeza de ter tido presente uma descrição. Qual?   

Antes de 1537, o escrito capital, senão único, divulgado pela imprensa, sobre este instrumento era a epístola de Regiomontano ao cardeal Bessarion, De compositione meteoroscopii, da qual vimos duas edições, insertas, respetivamente, no citado In hoc opere haec cõtinentur, impresso em 1514, e na Introductio geographica, de Pedro Apiano, em 1533. O nosso autor conheceu, sem dúvida alguma, pelo menos, uma destas edições, pois inseriram também a crítica de Vernero ao Livro I da Geographia de Ptolomeu; mas além deste escrito de Regiomontano, conheceu igualmente, sem sombra de dúvida, o que Vernero escrevera acerca do meteoroscópio, visto fazer parte das anotações do astrónomo de Nuremberga ao Livro I da Geographia, as quais Pedro Nunes expressamente citou e criticou.          

Nestes termos, transcreveremos os dois textos como fonte destas linhas de Pedro Nunes:    

a) “Ad Bessarionem, Cardinalern Nicenum ac Patriarcham Constantinopolitanum: de compositione meteoroscopii Ioannis de Regiomonte Epistola.            

Organum Ptolemmi Reuerendissime domine cuius adminiculo longitudines ac latitudines locorum in superficie terrestri inquiruntur. Si recte mentem opificis augurar in hunc ferme modum componitur.        

Sit armilla partia quidem profunditatis sed maioris latitudinis: qualis est armila horizontalis in machina sphera ea hic quoque horizontis simulacrum gerit: notisque a b ed inscribitur: et ut grata tibi res fiat: cursim quasi per speciem exempli structuram hanc comminiscar: quod et uigilia me m perpetua quibus commentaria Trapezuntii excribare soleo et hortantur: et uehementer instigant. Pone igitur ante oculos dignissime pater cartam figuris idoneis depictam: et celeritatem ingenii tui: calamum scribentis Ioannis tui prauerte.

Itaque arruina horizontalis notam septentrionis habet a, meridiei c, orientis b, occidentis aquinoctialis d. Quatuor quadrantes nonagenis gradibus apud puncta aquilonis et austri incipientibus, distinguuntur. hac armilia incumbit semicirculo b r d qui columnella tribus brachiis innix connectitur: Consultius enim uisum est horizontem duobus non tribus ueluti in sphara solida sustentaculis extolli: quo liberius et expeditius iter radiis stellarum prabeatur: armilla a ec f merldianum: ut in sphara solida representat: in qua drp- notae s et t duos mundi poios exprimunt: s quidern aquilonium, t autem notitu-n: hac armilla tribus inoissuris inmissa: quarum dua quidem in horizontem apud a et b sunt: tertia uero in semicirculari arrnilla: iuxta f circumuolui debet quando opus fuerit: ita ut polus s borealis eleuetur supra horizontem: aut deprimatur prout res ipsa hortabitur: in qua dum nota v et x situm aequinoctialls circuli insinuant: a polo utroque nonagenis gradibus remota.

Ipsos autem gradus a memoratis notis ad polos numerari decebit: hic meridianus et si per incisuras se continentes labi possit: fixus tamen non ah re cognominabitur: tum gula negue ad ortum negue ad occasum flecti possit, tum guia si cupiam habitationi addictus fuerit: nunquam in eius ministerio mouendus est.

Nam et alio meridiano mobili opus est: quem quatuor notis h k l m significamus, qui omnino similis est priori. Sed minor est ut quando intra alium locatus fuerit superficies eius conuexa pane tangat concauam alterius. Mobilem autem dicimus, quod diuersis et longitudine differentibus locis in usu instrumenti applicari soleat. Cui conseritur alia omnino qu al s armilla ad rectos angulos factis in utraque armilla alternis incisuris: per quas ipsa fila conserta sese inuicem quasi mordere uideantur: huic aquinoctialis nomen esto: habetque hic notas quatuor h q v l eius numeri ab h utroque uersum ad octuaginta et centum usque procrescunt: et si eos ad trecentos et sexaginta adauxeris facta duplici nurnerorum serie mirabilem in locis ueris stellarum perquirendis usum adipisceris.

Merldianus duas quoque polares notas k et m gestare cernitur: ubi s bini numerorum ordines confluunt: sub eo autem meridiano armilla minuscula constituitur: nusquam quidem ab eo declinare potens. Circumualuitur autern libere ubi opus fuerit: in cuius altera laterali superficie: dum quadratm auriculm exurgunt per diametros oppositm ad suscipiendorum radiorum gratiam perforatm.

Prmterea quadrante quodam opus est, qui ex polo horizontis superno  demis sus ad horizontem. Incredibile est quantam in exercitio huius machinze uim habiturus sit. Eum hic nonagenario graduum numero distinctum duobus sigillis e et g conclusirnus. Postremo apud quatuor notas s t m et k.duorum meridianorum quatuor foramina duos teretes c ilyndrulos receptura fiant adversus centra porrigendos.

Meridiano igitur mobili intra fixum posito: coeuntibus binis polaribus notis huiuscemodi immitti debent cilyndri ut meridiani quidem: ipsi cohzereant. minor tautem intra maiorem libere ultro citroque queat.

Hae hactenus de fabrica quam breuissime.

Nunc ad usum instnimenti uenire libeat. Nolim autem hic expectes amuem huius organi fructum. Sed eum solum et quidem paucissimis uerbis qui ad longitudines latitudinesque locorum terrestrium accommodari queat: si quidem ad alia opera me rapit fortuna mea fluctuabunda: cuius profecto ludibria propediem explodenda: nisi negetur mihi reditus: excutiam: ac prorsus pessundabo.

Si itaque latitudo cuiuspiam boi nota fuerit: libeatque inuestigare longitudinem latitudinemque alterius loci: longitudinem non ah oriente aut occidente: sed respectu icei cuius latitudo nota supponitur: quem discretionis gratia primum agnominabimus: reliquus n cuius tam lati-tudo quam longitudo quaeritur: secundus accipietur. Exploratum prius sit spatium terrestre inter duo loca comprehensum: quod uerbi gratia miliaria talis intercapedo contineat. Nam per eam quam in circulo magno terrestri accipi soleat: cognoscatur arcus circuli magni: qui per puncta uerticalia duorum locorum concluditur. Item situs siue positio secundi loci respectu primi prwsupponatur: qui quidem intelligitur per angulum quem continet: linea itineris cum linea meridiana primi loci.

Hunc autem angulum determinat,arcus horizontis ab altera notarum a et c, prout positio secundi loci exposcit numerandus: qui locirco arcus positionis nuncupatur: sicut et arcus ccelestis circuli,ad duo puncta uerticalis desinens: arcus itineris rife agnominari potest.

Pone itaque pedem quadrantis ad finem arcus positionis: quo iluic firmato, traduc meridianum mobilem ad finem arcus itineris. Tunc n arcus quidem meridiani mobilis inter aequinoctialem et quadrantem conclusus latitudinem secundi loci patefaciet. Arcus autem aequinoctialis circuli inter eundem meridianum mobilem et meridianum fixum deprehensus longitudinem exhibebit quaesitam.

Quod ut liquidius constet: accipe meridianum primi loci a e c t in quo punctus uerticalis e sitque positio secundi loci occidentalis et septentrionalis.

In medietate igitur occidentali armill horizontalis: sit arcus a g positionis: ad cuius finem g pone pedem quadrantis. Ita ut situs quadrantis arcu e g representetur arcus itineris qui sit e i. Ita ut i intelligatur punctus uerticalis secundi loci super quem positio meridiano mobili s h t arcus quidem h i latitudinem: h q autem longitudinem secundi loci depromet. Nam dimidium mquinoctialem v q x exprimere uolumus.

Iam satis fecisse uenerationi tu m uideor quam paucis: quamuis etiam ingenium tuum perspicax non eguerit. Veruntamen ne tardiusculus ad tua iussa uiderer: ac obseruantiw: Immo uerius tu w erga me beniuolentim contemptor; aut neglector dici possem: hoc breue monumentum litteris mandam decreui: et eo libentius quo rem tibi gratam futuram arbitratus sum. Si autem quod haud suspicor cmteros huius organi usus per te ipsum reperire non confidas: sed ex me summopere cupias: non pigebit ampliori membranw calamum appellere. Vale”.