4. Anotações ao Tratado da Sphera

Como logo se verifica, está errada a citação do lugar próprio de Sacrobosco, erro que deve atribuir-se ao copista do manuscrito, e não a Duarte Pacheco Pereira.

O visconde de Santarém, nas Recherches sur la priorité de la découverte des pays situés sur la côte occidentale d'Afrique, au-delà du Cap Bojador, et sur le progrès de la science géographique, après les navigations des Portugais au XVe siècle (Paris, 1842, pp. XXV e 113-114), coligiu alguns testemunhos desta rectificação na literatura estrangeira.

6.ª p. 29, 1. 15: No texto: “regioes”. Fez-se a emenda.

7.ª p. 30, 1. 23: No texto: “menhã”. Fez-se a emenda.

8.ª p. 33, 1. 3 da cota marginal: No texto: “nnnca”. Fez-se a emenda.

9.ª p. 43, 1. 17 do texto latino: Fez-se a emenda do verso de Lueano, que no texto latino está transcrito: “Vmbras nusquam flente Syene”.

10.ª p. 48, 1. 19: No texto: “cumes”. Fez-se a emenda.

11.ª p. 49, 1. 18: A “presente figura”, a que o texto se refere, está colocada na p. 52.

12.ªp. 52, 1. 12: Na citada edição de 1531 do Spherae Tractatus o texto latino (fol. 48 v) é seguido do seguinte quadro, que Pedro Nunes não transcreveu:

Iohann Stoeffler (I. Stoflerinus) no Elucidatio Fabricae Vsus que Astrolabii (Oppenhehn, 1524) inscreve também uma “Tabula septem climatis secundum Ioannem de Sacrobusto” (fol. 10 v), referida apenas à altura do polo, na qual atribuiu ao 3.º e 7.º climas os seguintes valores:

Pedro Nunes conheceu este livro de Stoeffler, que expressamente citou no De crepusculis (1542).

Sobre a diversidade da tábua dos climas “secundum ueteres et recentiores” pode ver-se o Commentarius de Clavius in Sphaeram Ioannis de Sacro Bosco, na edição de Roma, 1581, pp. 410-414.

13.ª p. 53, 1. 16: No texto: “diferente”. Emendado para “deferente”.

14.ª pp. 53 e 54 ao texto latino: O texto latino deste cap. IV é esclarecido com três gravuras, que Pedro Nunes não reproduziu.

15.ª p. 55, 1. 22: Pedro Nunes não fez acompanhar as palavras “figura seguinte” da respetiva ilustração. Na citada edição de 1531, o texto é explicado com as seguintes gravuras:

NOTAS À “ANNOTAÇÃO

SOBRE AS DERRADEIRAS PALAURAS

DO CAPITULO DOS CLIMAS”

(pp. 57-68)

1) Ao texto de Pedro Nunes.

Esta “Annotação” de Pedro Nunes alcançou extraordinária difusão, graças à versão latina de Elias Vineto, reproduzida no texto e adiante anotada. Concorrendo para a glória de Pedro Nunes, Elias Vineto concorreu também para que os seus juízos fossem criticados, destacando-se dentre os críticos, pelo que a esta “Annotação” respeita, Delambre, que na Histoire de l'Astronomie du Moyen-Age, Paris, 1819, p. 429, emitiu a seguinte opinião:

“Dans une édition de la Sphère de Sacrobosco, on trouve ia traduction Vinetus a faite d'une note de Nonius, sur les climats.

On y voit que la largeur des climats diminue à mesure qu'ilis approchent du pôle. Ptolémée eu avait fait la remarque sans la démontrer. Ii est en effet impossiblie qu'elle échappe à ceux qui calculent une table des climats. Nonius dit que tous les auteurs ont répété l'assertion de Ptolémée, sans en apporter aucune preuve. La démonstration qu'il en donne est extrêmemet prolixe, et n'offre rien qui soit dine d'être conservé. Nous alions en donner une beaucoup plus facile et beaucoup plus courte. 

Soit ωl'obliquité de l'écliptique, P l'arc semi-diurne du plus long jour; on a, comme on sait, —cos P=tang ωtang H, ou               

tang H = —cos P cot ω.

Pour le climat suivant, en allant vers le nord,

tang H'= —cos P' cot ω;

d'où l'on tire

 

 

Or, 1/2 (P´- P) est une quantité constante pour une table de climats, cot ωest une autre constante, cos H' cos H est un produit composé de deux quantités qui vont touj ours en diminuant,   1/2 (A + B) va touj ours en augmentant, son cosinus va donc toujours en diminuant; ainsi (H´- H), qui est la largeur du climat, diminue sans cesse jusqu'à devenir 0, si l'on pouvait avoir  1/2 (A + B) = 90º; mais iI en approchera du moins beaucoup, et la largeur (H´- H) du climat sera presque nulle.

Cete démonstration est beaucoup plus directe et plus claire que celle de Nonius, qui emploie deux figures et huit pages de raisonnement”.

A opinião de Delambre, que Rodolfo Guimarães implicitamente partilhou ao escrever que “Il y a sans doute une certame exageration dans ce commentaire, car Delambre devait tenir compte de l'époque ou la démonstration a été donnée et de l'état de Ia science alors”, foi criticada pelo insigne académico F. Gomes Teixeira, em termos que assim se podem sintetizar: “a demonstração [de Pedro Nunes] constitui um exemplo interessante de síntese geométrica, com sabor helénico, e que, sendo traduzida em estilo moderno, não é mais complexa do que a de Delambre”.

A opinião de Delambre é de novo examinada pelo nosso confrade Manuel António Peres Júnior, no seu Apêndice ao presente volume.

1.ª p. 61, 1. 6: No texto: “crecimeutos”. Emendado.      

2.ª p. 63, 1. 14: No texto: “acrefeentarfa”. Emendado para “acrecentarsea”, de harmonia com a grafia de p. 65, 11. 2-3.               

3.ª p. 67, 1. 35: No texto: “fazerihe”. Emendado.            

4.ª p. 68, 1. 13, sobre Apianno: De Peter Bienewitz, dito Petrus Apianus, conhecemos as seguintes edições anteriores a 1537:    

1524: Cosmographicus liber Petri Apiani mathematici, studiose collectus. Landshutae, typis J. Weyssenburgers, impensis P. Apiani. 1524.     

Este livro, de grande renome, várias vezes reeditado, e traduzido em castelhano, teve 2.a edição antes de 1537, com o título: Cosmographicus liber iam denuo integritati restitutus per Gemmam Phrysium. Antuérpia, 1533.             

1533: Introductio geographica Petri Apiani doctissimas Verneri Annotationes, cõtinens plenum intellectum & iudicium omnis operationis, quae per sinus & chordas in Geographia potest, adiuncto Radio astronomico cum quadrante nouo Meteoroscopii loco longe utilissimo.

Huic accedit Translatio noua primi libri Geographiae Cl. Ptolemaei. Translationi adiuncta sunt argumenta & paraphrases singulorum capitum: libellus quoque de quatuor terrarum orbis in plano figurationib. Authore Vernero. Locus etiam pulcherrimus desumptus ex fine septimi libri eiusdem Geographiae Claudii Ptolemi de plana terrarum orbis descriptione iam olim & a ueterib. instituta Geographis, vna cum opusculo Amirucii Constantinopolitani de iis, quae Geographiae debent adesse.


?>
Vamos corrigir esse problema