6. Anotações ao De Crepusculis

P. 112, 1. 1: per octauam] Refere-se à Prop. 8, I, de Euclides. P. 112, 1. 7: Refere-se aos Elementos de Euclides.

P. 112, 1. 36: No texto: “Correlarium”.

P. 113, 11. 1-2: Aristarchus Samius in libro de magnitudinibus et distantiis solis et lun] Na época em que redigia o De crepusculis, Pedro Nunes apenas podia conhecer esta obra famosa mediante a tradução de Jorge Valia, integrada numa coletânea que cremos não existir em nenhuma biblioteca pública portuguesa: Aristarchi Samij de magnitudinibus et distantiis solis et lume, Georgio Valia Placentino interprete. Cólofon: Vinc. ap. Henr. de Sancto Vrso, 1498.

Sabre as edições do texto grego, das quais a primeira é de 1688, e respetivas traduções, das quais a seguinte à de Valla é a de Frederico Commandino, em 1572, ver I. Houzeau e A. Lancaster, Bibliographie Générale de l'Astronomie, t. I, p. 1 (Bruxelas, 1887), n.° 820, e P. Duhem, Le système du monde, cit. vol. II, pp. 19-20.

P. 114, 1. 39: quinto libro magnw compositionis Ptolemmi] Esta distância e o respetivo cálculo encontram-se efetivamente no Livro V, cap. XV, do Alma jesto. Ver Delambre, Histoire de l'Astronomie Ancienne, t. II (Paris, 1817), pp. 216-217.

P. 115, 1. 5: Repetatur (...) ipsa figuratio] Por inadvertência do impressor, não se reproduziu nesta página, como cumpria, o desenho da p. 111. O desenho desta p. 115 está conforme o do texto; mas como já notámos, impunha-se a emenda, que consiste no prolongamento da recta IA até ao ponto d.

P. 116, 1. 20: Procli sententia] Refere-se à obra do ateniense Proclo Diadoco Lício (412-485) bastante divulgada pelos prelos quinhentistas, designadamente, antes de 1542, nas traduções impressas em 1534, em Tubinga, Sph&ra mundi, com comentários de João Stoefler, e em 1536, em Lyon (?), De sphxra, siue globo ccelesti, com notas de Ziegler. Pedro Nunes utilizou a tradução de Tomás Linacre (1460 -1524), Procli Sphwra, Thoma Linacro Britanno Interpr., publicada na coletânea C. Ivlli Hygini Augusti Liberti Fabularum Liber, ad omnium poêtarum lectionem mire necessarius & ante hac nunquam excusus. Eiusdem Poeticon Astronomicon, libri quatuor. Quibus accesserunt similis argumenti. Palxphati de fabulosis narrationibus, liber I. F. Fvlgentii Placiadis Episcopi Carthaginensis Mythologiarum, libri III. Eiusdem de uocum antiquarum interpretatione, liber I. Arati 4:DAINOMENSZN fragmentum, Germanico Ccesare interprete. Eiusdem Phxnomena Grxce, cum interpretatione latina. Procli de sphxra libellus, Grxce et Latine. Index rerum & fabularum in his omnibus scitu dignarum copiosissimus. Basilea apud Ioan. Hervagium Anno. M. D. XXXV, Mense Martio. Exemplar na Biblioteca da Universidade de Coimbra.

Prova-o a seguinte transcrição do cap. “De horizonte” (p. 243), na qual colocamos em itálico as palavras reproduzidas no texto:

“Est uero horizon duplex, alter qui sensu usurpatur, alter qui sola ratione percipitur. Ergo sensi[bi]lis horizon est, qui a nastro uisu in termino uisionis circumscribitur. Hic adeo non amplius duum millium stadiorum demetien tem habet. Qui autem ratione percipitur, ad fixarum stellarum sphxram pertinet, mundumque totum in duo secat (...)”.

P. 116, 11. 21-24: Pedro Nunes teve presente os seguintes períodos de Macróbio no Commentarius ex Cicerone in somnium Scipionis, I, 16, relativos à conceção do horizonte sensível, e transcreveu as palavras que vão em itálico:

“Meridianus est enim quem sol cum super hominum uerticem uenerit, ipsum diem medium efficiendo designat. Et, quia globositas terra habitationes omnium aquales sibi esse non patitur, non eadem pars cceli omnium uerticem despicit. Et ideo unus omnibus meridianus esse non poterit, sed singulis gentibus super uerticem suum proprius meridianus efficitur.

“Similiter facit sibi horizontem circuspectio singulorum. Horizon est enim uelut quodam circo designatus terminus oceli, quod super terram uidetur. Et quia ad ipsum uere finem non potest humana acies peruenire, quantum quisque oculos circumferendo conspexit, proprium sibi cceli quod super terram est, terminum facit. Hic horizon, quem sibi uniuscuiusque circumscribit aspectus, ultra trecentos et sexaginta stadios longitudinem intra se continere non poterit. Centum enim et octoginta stadios non excedit acies contra uidentis. Sed uisus cum ad hoc spatium uenerit, accessu deficiens, in rotundit atem recurrendo curuatur. Atque ita fit, ut hic numerus, ex utraque parte geminatus, trecentorum sexaginta stadiorum spatium, quod intra horizontem suum continetur, efficiat; semperque quantum ex huius spatii parte postera procedendo dimiseris, tantum tibi de interiore sumetur: et ideo horizon semper quantacunque locorum transgressione mutatur. Hunc autem, quem diximus, admittit aspectum, aut in terris wqua planities, aut pelagi tranquilla libertas, qum nullam oculis obiicit offensam. Nec te moueat, quod spe in longissimo positum montem uidemus, aut quod ipsa cceli superna suspicimus. Aliud est enim, cum se oculis ingerit altitudo, aliud cum per planum se porrigit, et extendit intuitus, in quo solo horizontis circus efficitur”. Segundo a edição Macrobii Aurelii Theodosii viri Consularis, in Somnium Scipionis libri II. Saturnaliorum libri VII. Nunc denuo recogniti, et multis in locis aucti. Apud Seb. Gryphium, Lugduni, 1538, pp. 68-69.

P. 116, 1. 25: Albertus Magnus] Encontra-se a referência de Pedro Nunes no Liber de natura locorum, Tract. I (“De longitudine et latitudine loci per distantiam ah orbe”), cap. X (“De diuersitatione habitationis in terra habitabili, et de diuersitate naturm locorum”) de Alberto Magno, nos seguintes termos, que reproduzimos para cabal compreensão da citação:

“(...) Et hic quidem horizon duplex est: unus quidem secundum rationem acceptus, alter secundum sensum. Et secundum rationem quidem quodlibet te= punctum suum habet horizontem, cuius circunferentia cwlum in prwdictis punctis attingit: et ideo cuiuslibet puncti habitationis nostrm superius diximus naturam esse diuersam. Et hic quidem circulus, licet secundum esse mobilis sit, et moueatur secundum esse cuius est horizon, tamen secundum situm est immobilis, sicut et ipsa puncta Orientis et Occidentis quw situ manent et secundum esse uariantur: et de hoc horizonte non intendimus hic plus dicere quam hoc quod dictum est: guia sufficientior consideratio ipsius pertinet ad astronomiam. Horizon autem sensibilis est, qui finit uisum, hoc est, postquam sensibiliter est alius punctus Orientis, et alius Occidentis, et alius Aquilonis, et alius Meridiei: et illius quidem diameter ad plus est millium stadiorum secundum Ptolemmum. Secundum autem uerissimam eius deprehensionem tunc communiter deprehenditur uariari, quando semidiameter eius est quadringentorum uel ad plus quingentorum stadiorum. Et ideo qumcunque ciuitas uel locus elongatur ah alio per quinquaginta stadia, sensibiliter habetnt alium ortum et alium occasum stellarum secundum tempus sensibile. Et quicunque locus ah alio remouetur secundum latitudinem quingentorum stadiorum, sensibiliter calidior uel frigidior est quam alius; et sic sensibilis est distinctio proprietatum longitudinis et latitudinis locorum, nisi a sit impedimentum per accidens aliquod loci ex maribus uel ex montibus: de quo accidente nos infra loquemur”. Ver B. Alberti Magni Opera, t. V (Parva naturalia, Lyon, 1651), p. 274, col. 2.

P. 117, 1. 28: No texto: “solle”.

P. 118, 1. 1: proportione (...) circuli ad diametrum ex Archimede] Sobre a determinação do valor de 7C por Arquimedes, ver o vol. III desta Obras, capítulos XI e XII do De erratis Orontii

P. 119, 11. 5-41 e p. 120, 11. 1-13: Os factos e raciocínios que Pedro Nunes expõe nestas linhas são de comparar com o que escreveu na nota marginal à tradução do capítulo de Sacrobosco, “Da quantidade da terra”, vol. I, pp. 16-18.

P. 119, 1. 6: sententia Ptolemmi] Veja-se no vol. I destas Obras especialmente o cap. XI (p. 116 e segs.) do Liuro primeiro da Geographia de Ptolomeu. Cf. no mesmo volume o parágrafo de Sacrobosco, “Da quantidade da terra” (p. 16).

P. 119, 1. 10: Plinius et Strabo septingenta stadia numerant in quolibet gradu: ita ut tota circunferentia stadiorum sit ducentorum quinquaginta duorum millium: tantamque Eratosthenem deprehendisse aiunt] Estas citações referem-se respetivamente aos seguintes passos:


?>
Vamos corrigir esse problema