6. Anotações ao De Crepusculis

P. 121, 11. 3-7: incomperta (...) lucis aerem] Estas linhas reproduzem, em parte, textualmente, salvo a emenda de XL para CCCC, alguns períodos do cap. XXIII (“De mundi geometria”) do Livro II da Historia naturalis de Plínio, que transcreveremos na medida em que interessa à inteligência dos períodos de Pedro Nunes:

“Stadium centum uiginti quinque nostros efficit passus, loc est, pedes sexcentos uiginti quinque. Posidonius non minus quadraginta stadiorum a terra altitudinem esse, in qua nubila ac uenti nubes que proueniant. Inde purum liquidum que, et imperturbatx lucis aérem. Sed a turbido ad lunam uicies centum milha 54 stadiorum. Inde ad solem quinguies millies. Eo spatio fieri, ut tam immensa eius magnitudo non exurat terras. Plures autem nubes nongentis stadiis in altitudinem subire prodiderunt. Incomperta hwc et inextricabilia, sed tam prodenda, quam sunt prodita: in quis tamen una ratio geometricw collectionis nunquam fallacis possit non repudiari, si cui libeat altius ista prosequi”.

A edição de 1554, 'publicada em Basileia por Froben, foi revista e anotada por Sigismundus Gelenius, que a dedicou a Damião de Góis,ou mais exatamente reproduziu a epístola dedicatória a Damião de Góis, de 1 de Janeiro de 1535; parece ter desconhecido a emenda de Pedro Nunes (ver a nota seguinte).

P. 121, 1. 8: xl. ut habent uulgata exemplaria] Os editores, que lográmos consultar, da Historia naturalis de Plínio, posteriores a 1542 (1.a edição do De crepusculis), não introduziram esta emenda, mantendo portanto os quadraginta stadiorum (ver anotação anterior). Isto não significa, porém, que a correcção de Pedro Nunes tivesse passado despercebida, como prova a seguinte anotação de Hardouin às palavras quadraginta stadiorum:

“Quadring. stad. scriptum primo fuisse, idque postea in quadraginta immutatum, suspicantur Nonnius. Thaddmus Haggwcius, et Tycho56, quos citat Ricciolus, tomo I. Almag. lib. 2. pag. 82. quique se quadringenta legisse in vetustis exemplaribus testantur. Auget suspicionem eorum, id quod Plinius statim subdit, plures existitisse scriptores, qui nongentis stadiis subire nubes in altitudinem prodiderint: quod intervallum propius abest ab eo numero, c.c.c.c. stadiorum. Posidonium nihilominus scripsisse quadraginta, mihi ex eo capite verisimile fit: quod et id veritati magis consentaneum sit, et is ad veritatem proxime omnium scripsisse videatur, ubi de altera agitur spatio a nubibus ad Lunam. Accedlt eo quod omnes quos quidem vidi codices ad unum, constanter legunt, quadraginta. Nubes certe haud ultra quintum milliare Italicum, seu stadia XL. attoli pame certum est. ex observationibus variis quas loco ante laudato colligit Ricciolus. Paucis interjectis eadem sectione legitur, sed tam prodenda, quam sunt prodita. In Reg. 2. cod. brevius: sed prodenda, quia sunt prodita. Sic. 1. 30. sec. 47. Vix est serio complecti quedam: non omittenda tamen, guia sunt prodita” 57.

P. 122, 1. 9: Em vez de “punctum atque existit respectu cceli”, leia-se “punctum atque centrum existit (...)”.

P. 123, 1. 32: Na 1.a edição lê-se “semidiametro”; na 2.a “diametro”. Mantivemos aquela forma pela coerência do raciocínio.               

P. 125, 1. 31: (...) Aristoteles scribit] Não lográmos determinar a autoria e data da tradução dos Meteoros de Aristóteles, que Pedro Nunes utilizou neste lugar, pois nenhuma das edições anteriores a 1542 existentes nas Bibliotecas Nacional e da Academia das Ciências de Lisboa, da Universidade de Coimbra e na Pública Municipal do Porto, coincide com a transcrição que Pedro Nunes faz nas linhas imediatas.

No comum daquelas edições, o passo encontra-se no cap. XIII; porém, na edição de Vatablo, 1532, em Lovaina, existente na Biblioteca Municipal do Porto, lê-se no cap. XIV.

P. 125, 1. 38: No texto: “ponti”.

P. 126, 1. 1: Pomponius Mela] Pedro Nunes refere-se ao seguinte passo do De situ orbis, I, cap. 10 (Arábia), cujas palavras colocadas em itálico reproduziu:

“Arabia hinc ad Rubrum mare pertinet, sed illic magis lwta et ditior, thure atque odoribus abundat: hic, nisi qua Cassio monte attollitur, plana et sterilis, portum admittit Azotum, suarum mercium empo-num, qua in altum abit, adeo edita, ut ex summo uertice a quarta uigilia, ortum solis ostendat”.

Ver Pomponii Mele De Situ Orbis Libri tres, cum annotationibus Petri Ioannis Olivarij Valentini, Christianiss. Reginw Francorum in literis alumni, uiri in Geographia eruditissimi. Cum Indice copiosissimo. Lugduni. Apud Hredes Simonis Vincentij. M. D. XXXVIII, pp. 35-36. Em face das numerosas edições desta obra até 154258, é impossível precisar a edição que Pedro Nunes utilizou; é de conjeturar, porém, que tivesse sido a que acabamos de indicar pela circunstância de empregar a forma adita, que Pedro Nunes também empregou, e não ocorre no comum das edições que vimos.

P. 126, 1. 2: No texto: “dita”. Encontramos esta forma no texto da edição de P. Mela, de Lyon, 1538, acima reproduzido; fizemos, porém, a emenda por coerência com a forma que Pedro Nunes empregou a p. 118, 1. 6: “editissimi”.

P. 126, 1. 5: refert Plinius] Plínio, na Historia naturalis, dá notícia de dois montes Casius: um, na fronteira do Egipto (V, 14), outro na Síria. É este último que Pedro Nunes considera, pela seguinte referência da Hist. nat., V, 18 (22):

“Super eam mons eodem, quo alius, nomine, Casius. Cuius excelsa altitudo quarta uigila orientem per tenebras Solem aspicit: breui circumactu corporis, diem nocternque pariter ostendens. Ambitus ad cacumen XIX. M. pass. est: altitudo per directum, IV”.

Comentando as palavras cuins excelsa altitudo e quarta uigilia, Hardouin escreveu as seguintes anotações, que transcrevemos pela correlação com a citação de Pedro Nunes:

a) Cuius excelsa: “Narrant id quoque Solinus iisdem uerbis, cap. 36. et Martianus, lib. 6”.

b) Quarta uigilia: “Ternis horis ante Solis exortum. Eadem ferme, non de Casio, sed de Caucaso monte refert Arist. 1. 1, Meteorol. c. 13. Ac de Caucaso quidem id uere a Philosopho dictum esse, probat egregie Cabeus, in 1. 1. Meteorol. text. 63. p. 388. At Pomponius Mela, 1. 1. c. 10. Casio id quidem tribuit, non tamen Antiocheno, sed i/Egyptio. Item Lucanus, 1. 10, v. 434.

Lucifer a Casia prospexit rupe, diem que

Misit in lEgyptum primo quo que Sole calentem.”

Ver Caii Plinii Secundi Naturalis Historie libri XXXVII, Interpretatione et notis illustrauit Ioannes Harduinus soc. Iesu, (...), t. I (Paris, 1685), p. 576.

P. 126, 1. 7: No texto: “asditissimum”; emendado pela razão apresentada na nota à p. 126, 1. 2.

P. 126, 1. 9: Allacen] Veja-se vol. II, p. 130, 11. 32-35.

P. 126, 1. 9: Plinius] Pedro Nunes refere-se ao seguinte passo da Historia naturalis, II, 65:

“Globum tamen effici mirum est, in tanta planitie maris camporumque. Cui sententim adest Dicwarchus, uir in primis eruditus, regum cura,permensus montes, ex quibus altissimum prodidit Pelion, MCCL passuum, ratione perpendiculi, nullam esse eam portionem uniuersm rotunditatis colligens. Mihi incerta hc uidetur conjectatio, haud ignaro quosdam Alpium uertices, longo tractu, nec breuiore quinquaginta millibus passuum assurgere”.

Littré, anotando o passo que Pedro Nunes transcreveu, vê nele mais uma prova da inexactidão da linguagem de Plínio. “L'auteur veut-il dire que la pente a 50.000 pas de développement (ce qui ne préjuge rien sur ia hauteur effective), ou 50.000 pas de hauteur perpendiculaire (ce qui serait une bien grossière erreur)? 50.000 pas font 234.375 pieds; et le mont Blanc n'en a que 15.180”.


?>
Vamos corrigir esse problema