Por penhorante informação do Senhor Comandante Avelino Teixeira da Mota viemos ao conhecimento da existência em Viena de Áustria de uma volumosa e importantíssima coleção de cartas dirigidas ao famoso médico António Nunes Ribeiro Sanches (1699-1783). São centenas de epístolas, a que estão juntas outras peças, notadamente duas «Consultas» de Ribeiro Sanches; e um «Projeto de Instrução para um Professor de Cirurgia nos Hospitais de S. Petersburgo», até agora despercebidas, designadamente do insigne Maximiano Lemos, que aliás dirigiu para Viena de Áustria a sua atenção de investigador por intermédio de um correspondente.   

Estão redigidas em português, latim e francês, e subscrevem-nas, dentre outros, os portugueses João Jacinto de Magalhães, José Joaquim Soares de Barros, P•e Teodoro de Almeida, P.e Manuel Baptista, Marcelo Sanches, Luís António Verney, Bernardo Lopes de Pinho, etc., e, dos estrangeiros, D'Alembert, os Euler (Pai e Filho), Isaac K. Boerhaave, Albert Haller, Barão Van-Swieten, Stehlin (governador do Czar, esposo de Catarina 2•a), Le Begue de Presle, Gaubius (Prof. de Medicina em Leyde), J. Conrad Amman, Goldbach, Dr. Gunz, Schoepflin, Schreiber, Mertens, etc.      

É esta indicação de per si suficiente para mostrar o alto valor biográfico e histórico-científico deste epistolário, cujo microfilme, adquirido pela Universidade de Coimbra após as solícitas informações e diligências do Prof. Leonard S. Downes, representante do British Council em Viena de Áustria, servirá de base à publicação anotada, que esperamos levar a cabo, das cartas de maior interesse histórico-científico. Como amostra, damos a seguir o texto da única carta de D'Alembert existente no epistolário e de uma das duas cartas de Leonardo Euler (Pai), as quais, com natural reserva, cremos inéditas.

Com reconhecimento, agradecemos ao Prof. Rebelo Gonçalves o favor da revisão da carta de Euler, cuja fotocópia apresenta passos ilegíveis nalgumas margens, devido à brochura.

JOAQUIM DE CARVALHO

Dum ex me quaeris, quantam utilitatem Analysis mathematica Philosophiae morali afferre posset, equidem Tuo desiderio ex asse satisfacere maximopere optarem: tanta enim sunt Tua in me collata officia et merita, ut quemadmodum Tibi, Vir Clarissime, debitas gratias referam, omnino nesciam. Quantumvis autem Tibi in hac quaestione studium operamque collocare velim, tamen ipsa rei magnitudo mihi obsistit,

JOAQUIM DE CARVALHO

I

Carta de D'Alembert

Monsieur

Recevez tous mes remercimens de l'ouvrage que vous avez bien voulu me prêter. Je l'ai lu avec d'autant plus d'intérêt, qu'il ma tranquillisé à bien des égards sur la crainte que j'avais d'être attaqué de la Pierre. Je souffre maintenant très peu, et j'espère, grâce à M. Barthès et à mon régime, être bientôt sans douleur. Je voudrois bien qu'il en fut ainsi de vous, et que votre vieillesse fú' t aussi tranquille que votre âme. Soyez au moins bien persuadé de l'intérêt vif et sincère que j'y prends, ainsi que du respectueux attachement avec le quel je serai toute ma vie

Monsieur

Votre et très humble et très obéissant serviteur

Au Louvre ce 3 Nov. 1782.

II

Carta de Leonardo Euier

Vir Clarissime

quominus quicquam, quod Tibi satisfaceret, me proferre posse autumem. Interim tamen studebo, quantum mihi luminis meditationes meae hac in negotio suggesserunt, breviter ac dilucide Tibi exponere; qua in re si petitioni Tuae minus satisfecero, tamen vehementer Te etiam atque etiam rogo, ut ne meum obsequium aspernari velis. Analysin mathematicam atque adeo universam Mathesin ita definio ut eam methodum esse dicam ex quantitatibus cognitis quantitates incognitas, quae per illas cognitas determinentur, inveniendi. Ex qua definitione ante omnia perspicuum est analysin mathematicam adhiberi, non posse, nisi in ejusmodi investigationibus, in quibus tam res cognitas, quam eas, quarum determinatio desideratur, per quantitates exprimere liceat. Hae igitur res, quarum investigatio in Mathesin incurrit, vel ipsae per se jam sunt quantitates, vel ita sunt comparatae ut, si certo modo in considerationem ducantur, quantitates in earum locum substitui queant. Ad prius genus pertinent omnes receptae matheseos partes, quippe quae immediate circa quantitates versantur, ad alterum autem genus complures aliae disquisitiones, quae primo intuitu a mathematicis speculationibus maxime abhorrere videantur, saepe numero feliciter perduci possunt: quo in genere censenda est ars conjectandi Bernoulliana, cujus prima fundamenta Hugenio accepta sunt referenda, quae res Tibi merito, Vir Clarissime, cum inquisitione in actiones humanas ingentem similitudinem habere videtur, ita ut non sine ratione sperare queamus, fore aliquando, ut etiam huic argumento mathesis lucem sit foeneratura. Ad hoc autem negotium saltem inchoandum maxime juvabit ipsum modum, quo ars conjectandi intra matheseos cancellos sit adducta, explicasse. Ac primo quidem in arte conjectandi probabilitas, qua eventus quispiam possibilis actu contingat, definitur; haec vero investigatio nullo casu ante suscipi potuit, quam id ipsum, quad quaeritur, scilicet probabilitas ad quantitatum genus esset reducta. Ita igitur auctoribus, qui hanc disciplinam pertractaverunt, probabilitatem definire ac metiri visum est, ut eam per fractionem exprimerent, cujus numerator esset numerus casuum omnium, quibus propositus eventus accidere queat, denominator vero numerus omnium omnino casuum, quibus iste eventus vel contingere vel non contingere queat. Quodsi igitur hujus fractionis, quae probabilitatem cujuspiam casus contingentis indicat, numerator denominatori aequalis fiat, tum ille casus summum probabilitatis gradum attinget, atque adeo necessario continget; quoniam omnes casus, qui accidere possunt, illum ipsum eventum producunt. Veluti si tali... tesserae omnes facies numero senario sint signatae, non solum probabile, sed etiam omnino certum erit tesseram nunc projiciendam senarium esse ostensuram. Tum vero manifesfum est, quo illa fractio, qua probabilitas exprimitur, propius ad unitatem accedat, eo magis fore probabile, ut propositus eventus contingat, eo minor autem probabilitas erit censenda (?), quo magis illa fractio decrescit et ad o accedit, quoad tandem, si penitus (?) evanescat, eventus inter impossibilia numerari debeat. Satis igitur planum (?) est per solam hanc probabilitatis metiendae rationem artem conjectandi esse natam, atque imperio Analysis mathematicae subjectam. Atque omnino per solam omnium casuum, quibus propositus eventus tam contingere quam non contingere potest, perfectam enumerationem omnia problemata ad artem conjectandi pertinentia resolvuntur. Ad enumerationem autem casuum perfectam absolvendam maximum auxilium afferre solet doctrina de combinationibus, quippe qua repraesentatio omnium permutationum mirifice sublevatur. In enumeratione casuum autem ad hoc maxime est respiciendum, utrum omnes casus sint sive proclives, seu aeque facile contingere possint, an secus: posterioris (?)... casus, qui duplo sunt procliviores, singuli pro binis, et qui triplo sunt procliviores, pro ternis et ita porro, sunt aestimandi. Ipsa autem casuum omnium possibilium enumeratio in arte conjectandi duplici modo institui solet vel a priori vel a posteriori. A priori autem fit enumeratio quando ex rei natura omnes eventus dignoscere, et quot quisque (?) modis existere possit, dinumerare valemus; qui modus adhiberi solet in ludorum expectationibus determinandis; minime autem ullum usum habere potest in quaestionibus, in quibus omnibus casibus praevidendis cognitio nostra non sufficit. Ita si quaererem quam sit probabile, ut oblata navis hinc proficiscens feliciter in Angliam sit adventura, modum (?) casus a priori enumerandi adhibere non possum. Ex notitia autem (?) meteorologica definire non possum, qualis quoque tempore tempestas sit eventura, et quemadmodum quoque tempore navis ad tempestates perferendas sit accommodata; atque ita innumerabilibus aliis satis (?) caremus, quae nos a genuina solutione arcent. His itaque casibus confugiendum nobis est ad methodum a posteriori, qua per plurimas longo tempore institutas observationes concludimus, quot casibus quilibet eventus vel evenire vel non evenire possit. lia in memorata quaestione de navi hinc in Angliam tendente primum... quot naves a longo temporis intervallo de centenis hinc profectis salvae ad Angliae littora appulerit; quodsi comperero de centenis nonaginta fuisse servatas, decem autem interiisse, concludo probabilitatem, ut navis incolumis iter absolvat, esse 90/100 seu (?)..., at ut infortunium patiatur, esse 1/10; atque ex hoc porro... novies esse probabilius navem salvam in Angliam advehi, quam eam perire. Sin autem hanc quaestionem diligentius excutere velim, quoniam certae quodammodo revolutiones in tempestate accidere solent, inquiro studiose de centenis navibus, quae ea ipsa annua (?) tempestate, qua praesens, hinc abierint, quot incolumes in Angliam pervenissent, atque hinc ut priori modo judicium formo meum. Ex his autem luculenter evincitur, in hoc quaestionum genere experientiae atque locupleti quamplurimarum observationum collationi maximas partes esse tribuendas. Atque ut tandem ad Tuam mihi propositam quaestionem, Vir Clarissime, revertar, equidem arbitror eam ad hoc posterius genus referri oportere: casu scilicet proposito, quo probabilitas dati cujuspiam eventus desideratur, historia longi temporis intervalli ante omnia est consulenda, ex eaque exquiri oportet, qualis eventus in similibus circumstantiis contigerit quovis tempore. Poterunt etiam, si res ab arbitratu hominum pendeat, rationes ponderari, quae expectatam actionem vel promoveant vel impediant; ac simili modo in quavis oblata quaestione peculiares circumstantiae sunt spectandae, quae praesentem casum ab aliis jam ante absolutis... distinguant, atque ad alteram methodum, qua evolutio a priori percipitur (?), propius reducant. Haec igitur sunt, quae mihi hac de re (?) ardua meditari licuit, quae ut benigne et quasi mei erga Te officii summi monumentum accipias vehementer rogo. Vale, Vir Clarissime, ac favere perge   

Tui observantissimo      

dabam 9 D.s Maj 1740.

LEONH. EULER