Apêndices e Documentos

APÊNDICE

Não foi nossa pretensão fazer a biografia de António de Gouveia.
 
Na verdade, repugnava-nos repetir o que a erudição dos séculos XVII e XVIII nos legou, quando trabalhos relativamente recentes alguma coisa adiantaram — como tudo nos leva a crer — no conhecimento da vida do nosso ilustre compatriota e numerosos documentos existem, porventura ignorados, nas Bibliotecas e Arquivos de Grenoble, Turim e, talvez, na de Paris.
 
Mais tarde, se pudermos compulsar uns e outros, estudaremos então integralmente a personalidade deste insigne filósofo e jurisconsulto, poeta e crítico, que é uma das glórias do humanismo português.
 
Todavia, como documentação do que afirmámos, não resistimos à tentação de transcrever e anotar a seguinte passagem autobiográfica das suas Cartas a Catarina Dufour (?):
 
…………………………………………………………………………………………
 
Venimus huc, credo, fatis autoribus ambo:
Et patrium maestus liquit uter'q; solum.
Beia mihi patria est, fuerat Pax Julia priscis: 
Julius hoc dederat nomen habere loco.
Tres uidi fratres, tres me uidere sorores: 
Sors'q; tui partus ultima Mater  ego. 
Gallia  tres studijs florens ignobilis oti 
Ceperat, accessi quartus et ipse tribus. 
Annos detinuit populosa Lutetia septem, 
Crescentem studijs erudij t'q; bonis.
Me tamen à primis bello sacrauerat annis, 
Altera militiae cura futura meae.
Ut successorem laudis haberet, auus.
At Mars alter erat, bella altera, et altera castra, 
Hinc me Burdigale falcatum littus in arcum 
Accipit: huc Frater uenerat antè meus.
Hic rursum Musas studio complectimur omni:
…………………………………………………….
 
Hinc me post uarias fatalis Auinio terras 
Nobilis illa uiris, et muro nobilis alto,
Formae nobilior nobilitate tuae.
………………………………………………
…………………………………………….
 
Hic nomen Catharina tuum, patriam'q; rogaui, 
Quis pater, et proaui, quod genus omne tuum. 
Nobile simplicitas dederat tibi candida nomen: 
Et pater à proauis regibus ortus erat.
………………………………………………
…………………………………..
Istud erat cur te famosa Lutetia liqui,
Aonios demens deserui'q; lacus.
Istud erat cur Burdigalam, claram'q; Tholosam 
Neglexi, terras appetij'q; nouas.
……………………………………….
………………………….
Doctorum tenui totis sex mensibus aures: 
Nec fuit ingenio fama sinistra meo.
………………………………….
…………………………..
 
Quid uerbis opus est? Satis imprudenter amaui.
Scis quam non facilè dissimuletur amor.
 
DOCUMENTOS
 
DOCUMENTO I
 
Eo Rectore (Guillelmo Montuello) nescio quo genio malo irrumpente in Academiam, ingens facta est omnium studiorum repente perturbatio, edito recens libello, cui titulus erat Animadversiones Aristotelic, compositce ad extinguendam in totum doctrinam unius Aristotelis, omnium Philosophorum facile Principis. Cui sane morbo non leuiter grassanti et mentibus ad quiduis, quod sit nouum et inauditum facile sequacium paulatim sese insunuanti, mature et consulto est occursum, partim decreto iudicum, qui prudenter librum illum statim suppresserunt, et ne diuenderetur, publicé inhibuerunt, partim editis breui aliquot libris pro Aris. totele, quibus authoris libelli istius calumniarum et mendaciorum pleni interclusce sunt furice. Postremo tandem Christianissimi Regis consilio cum superiora omnia viderentur esse satis, ad tantum ignem qui quotidie magis ac magis flagrabat, restinguendum delecti sunt tres in omni linguarum et literarum genere exercitatissimi, qui cum libellum illum et alterum eiusdem authoris propius penitiusque inspexissent, et libellorum authorem iuxta Regis decretum prcesentem pro se dicentem prcesentes ipsi audiuissent, ex cequo et bono indicantes, magnam inclusam esse libellis imprudentiam et ignorantiam Regi declararunt, qui pro sua in suam Academiam solita beneuolentia, confectis regio sigillo notatis literis, omnibus regni partibus fugiendam hanc pestem significandum censuit...».
 
Apud: Du Boulay (Bulus), Historia Universitatis Parisiensis, tomo VI, pp. 387, 388; Launoy, De varia Aristoteles in Academia Parisiensis fortuna (Paris, 1662), pp. 129-130; Waddington-Kastus, De Petri Rami, etc., p. 24, etc.
 
DOCUMENTO II
 
François par la grâce de Dieu roy de France. A tous ceux qui ces présentes lettres verront, salut. Comme entre les autres grandes sollicitudes que nous avons toujours eües de bien ordonner et establir la chose publique de nostre royaume, nous avons mis toute la peine que possible nous a esté de l'accroistre et enrichir de toutes bonnes lettres et sciences à l'honneur et gloire de Nostre Seigneur et au salut des fidèles; puis n'aguères advertis du trouble advenu à nostre chère e aimée l'Université de Paris, à cause de deux livres faits par maistre Pierre Ramus, l'un intitulez Dialecticw institutiones, et l'autre Aristotelicae animadversiones, et des procez et différents qui estoient pendans en nostre cour de Parlement audit lieu, entre elle et le dit Ramus pour raison desdits livres, nous les eussions évoquez à nous pour sommairement et promptement y pourvoir, et à cette fin eussions ordonné que maistre Antoine de Govéa, qui s'estoit présenté à impugner et debattre lesdits livres, et ledit Ramus qui les soustenoit et défendoit, éliroient et nommeroient de chacun costé deux bons et notables personnages, connoissans les langues grecque et latine, et expérimentez en la philosophie, et que nous élirions et nommerions un cinquiesme, pour visiter lesdits livres, ou'ir lesdits de Govéa et Ramus en leur advis: suivant laquelle nostre ordonnance eust ledit de Govéa éleu et nommé maistres Pierre Danes et François à Vicomercato, et ledit Ramus maistre Jean Quentin, docteur en décret, et Jean de Beaumont, docteur en médicine; et nous pour le cinquiesme, eussions nommé et ordonné nostre cher et bien-aimé maistre Jean de Salignac, docteur en théologie: pardevant lesqueles lesdits de Govéa et Ramus eussent esté ou'is en leurs disputes et débats, jusques à ce que pour interrompre l'affaire, iceluy Ramus se seroit porté pour appelant desdits censeurs; dont nous advertis eussions décerné nos lettres à nostre prévost de Paris, ou à son lieutenant, pour contraindre lesdits de Govéa et Ramus à parfaire leurs disputes, afin que par lesdits censeurs nous fust donné ledit advis, non obstant ledit appel et autres appelations quelconques, suivant lesquelles nos lettres, eussent lesdits de Govéa et Ramus derechef comparu par-devant lesdits censeurs, et voyant que par iceluy Ramus lesdits livres ne se pourroient soustenir, eust déclaré n'en vouloir plus disputer, et qu'il les soumettoit à la censure des dessusdits; et comme on y voulait procéder, les dits de Quentin et Beaumont, l'un après l'autre, eussent déclaré ne s'en vouloir plus entremettre. Au moyen de quoy eust iceluy Ramus esté sommé et requis d'en élire et nommer deux autres. Ce qu'il n'eust voulu faire, et se fust du tout soumis aux trois autres dessus nommez, lesquels après avoir le tout veu et considéré eussent été d'avois que ledit Ramus avoit esté teméraire, arrogant et impudent d'avoir reprouvé et condamné le train et art de logique receu de toutes les nations, que luy mesure ignoroit, et que parce qu'en son livre des Animadversions il reprenoit Aristote, estoit évidemment connue et manifeste son ignorance. Voire qu'il avoit mauvaise volonté, de tant qu'il blasmoit plusieurs choses qui sont bonnes et véritables, et mettoit sus à Aristote plusieurs choses à quoy il ne pensa oncques. Et en somme ne contenoit sondit livre des Animadversions que tous mensonges, et une maniére de médire, tellement qu'il sembloit estre le grand bien et profit des lettres et sciences, que ledit livre fust du tout supprimé. Semblablement l'autre dessus dit intitulé Dialecticm institutiones, comme contenant aussi plusieurs choses fausses et étranges. Sçavoir faisons que veu par nous ledit advis, et eu sur ce autres advis et délibérations avec plusieurs sçavans et notables personnages, estans les nous avons condamné, supprimé et aboly, condamnons, supprimons et abolissons lesdits deux livres, l'un Dialecticm institutiones, l'autre Aristotelicaz animadversiones, et avons fait et faisons inhibitions et défenses à tous imprimeurs et libraires de nostre royaume, pays, terres et seigneuries, et à tous nos autres sujets, de quelque estat ou condition qu'ils soient, qu'ils n'ayent plus à imprimer ou faire imprimer lesdits livres, ne publier, vendre, ne débiter en nosdits royaume, pays, terres et seigneuries, sous peine de confiscation desdits livres, et de punition corporelle, soit qu'ils soient imprimez en iceux nos royaume, pays, terres et seigneuries ou autres lieux non estants de nostre obéyssance, et semblablement audit Rarrzus de ne plus lire lesdits livres, ne les faire écrire ou copier, publier ne serner eu aucune maniére, ne lire en dialectique ne philosophie en quelque maniére que ce soit, sans nostre expresse permissioh. Aussi de ne plus user de telles médisances et invec-tives contre Aristóte, ne autres anciens autheurs receus et approuvez, ne contre nostre dite fille l'Université et supposts d'icelle, sous les peines que dessus. Si donnons en mandement et commandons par ces présentes à nostre prévost de Paris, ou à son lieutenant, conservateur des privilè-ges par nous et nos prédécesseurs roys, donnez et octroyez à nostre dite fille l'Université, que nostre présent jugement et ordonnance mette on fasse mettre à deüe et entiére exécution, selon sa forme et teneur, et à ce faire souffrir et obéyr, contraignent et fasse contraindre par toutes voyes et maniéres deüs et raisonables, nonobstant oppositions et appellations queconques, pour lesquelles ne voulons estre différé. Et pour ce qu'il est besoin de faire notifier nos dites défenses en plusieurs lieux de nostre royaume, terres et seigneuries, afin de les faire observer; nous voulons qu'au vidimus d'icelles fait sous scel royal, ou signé par collation par l'un de nos assez et féaux notaire ou secretaires, soit adjoustée foy comme au présent original. Mandons en autre à tous nous autres justiciers, officiers, et à ckacun d'eux si comme lui appartienda, que nosdites défenses et injonctions ils fassent observer, en procédant par eux contre les infractions de celles, si aucuns en y a, par les peines cydessus indites et autres, qu'ils verront estre à faire par raison. En temoin de ce nous avons fait mettre nostre scel à ces dites presentes. Donné à Paris le 10 jour de may, l'an de grâce 1543 (1544), et de nostre régne le trentiesme.
 
Apud: Du Boulay (Bulwus), ob. cit., tomo VI, pp. 388-389 e Launoy, ob. cit., pp. 130-134; Waddington-Kastus, ob. cit., pp. 24-29, etc.
 
DOCUMENTO III
 
«Quibus omnibus, Epicureis, Peripateticis, Stoicis, cum sententia semel aliqua in animo insedit, nefas putant eam deponere, ut Cicero scribit. Sed nescio quomodo plerique errare malunt, eámque sententiam, quam semel adamarunt, pugnacissime defendere, quam quid constantissime dicatur exquirere. Cur tam pauci igitur Academici? Guia pauci firmo constantique iudicio sunt, et plerique discendi cognoscendique laborem fugiunt. Itaque Cicero Academicorum paucitatem, solitudinemque Academiae sit excusat. Quam, ait, nunc propemodum orban esse in ipsa Graecia intelligo, quod non Academia vitio, sed tarditate hominum arbitror contigisse: Nam si singulas disciplinas percipere magnum est, quanto maius omnes? quod facere iis est necesse, quibus propositum est, veri reperiendi causa, et contra omnes Philosophos et pro omnibus dicere. Plerumque autem caecus ille amor ex aliqua auctoritatis opinione efficitur, quod vehementer est in hoc libera philosophandi veritate reprehendendum Cicero. Qui autem requirunt, quid quaque de re ipsi sentiamus, curiosius id faciunt, quam necesse est. Non enim tam auctores in disputando, quam rationis momenta quaerenda sunt. Quin etiam obest iis plerumque, qui discere volunt, auctoritas eorum, qui se docere profitentur: desinunt enim suum iudicium adhibere. Id habent ratum, quod ab eo, quem probant, iudicatum vident. Nec verò probare soleo id, quod de Pythagoreis accepimus, quos ferunt, si quid af firmarent in disputando, cum ex his quaereretur, quare ita esset, respondere solitos, (n/a), ipse dixit: ipse autem erat Pythagoras. Tantum opinio praeiudicata poterat, ut etiam sine ratione valeret auctoritas. Eiusdem erroris vanitas in quibusdam Aristoteleis est, qui tantum tribuunt suo magistro, ut eum Deum quendam existiment, Aristoteli repugnare, idem propemodum esse credant, quod naturae, veritati, Deo repugnare. Itaque cum frater meus Petrus Ramus in Aristoteleorum sententiam usitatissimo illo, et omnibus temporibus approbatissimo more dixisset, duo homines tam vehementer irati commotique sunt, ut qui Aristotelem reprehenderet, existimarent eum omnes artes conturbare, fura humana et divina pervetere, omnem humani iudicii libertatem eripere, denique è mundo quasi mundi sollem tollere; atque Aristotelico spiritu afflati, exclamarent, tantum scelus igne expiandum esse, et ne testimonio tantae stultitiae careremus, (vix enim credibile id esset, nisi scripto testatum proditumque teneretur) libellis contra Aristotelicas animadversiones descriptis, et per orbem terrarum missis id praedicandum, et divulgandum censuerunt: quos homines, quoniam à seipsis satis vexati sunt, et à fratre meo perpetuó contempti, tandemque Aristoteleo iudicio rescisso satis refutati, non puto mihi severius notandos esse. Sed quid Aristoteleos duos hic commcmoro, cum tota istorum hominum natio eadem sit? Enim vero quid singularem, et post homines natos inauditam historiam referam? Summa semper libertas fuit Grammaticis, Rhetoribus, Mathematicis, Philosophis contra Grammaticos, Rhetores, Mathematicos, Philosophos dicendi et scribendi: eaque libertas, guia ad omnium artium perfectionem pertinere magnopere videbatur, maximé probata est, et omnium Philosophorum, Aristotelis praesertim praeceptis unicé commendata. At quoniam Petrus Ramus Aristotelicis animadversionibus Aristoteleos dormientes velli care ausus erat, Deus bone! meminisse horret, quae contigerint: res atrociores praetermittam: ex Aristoteleis neminem nominabo, summam rerum simpliciter attingam. Vix Aristotelicae  animadversiones lectae erant, cum Petrus Ramus repente non ad humanam aliquam, et literis usitam disputationem ab Academia vocatur, sed ad Praetorii tribunalis capitalem contentionem per certos homines falso Academice nomine rapitur, novique et ante hunc diem inauditi criminis accusatur, quod Aristoteli repugnando Theologiam et artes enervaret. Hac enim oratione Aristotelea actio instituta est. Hinc Aristoteleorum clamoribus agitatus ad summum Parisiensis Curiae consilium traducitur: deinde cum legitimo iudicii more res agi, atque apertius iniquissimae fraudis invidia percipi videretur, novis artibus à Senatu Parisiensi ad regiam cognitionem disiicitur: qua constitutis quinque iudicibus, binis ex utraque parte, quinto regia denominatione designato, causam de singulis Animadversionum capitibus dicere iubetur. Hic tametsi de quinque iudicibus tres infensissimos Ramus habebat, tamen ut mandato regio obtemperaret, ad diem constitutam adfuit. Scriba unus aderat, qui rationes Rami, et iudicum sententias exciperet: defensiones suae testem Ramus impetrare neminem potuit. Biduo magna contentione de Dialectica artis definitione et partitione, quae in Logici Organi libris nullce essent, concertatum est. Tres Aristotelei iudices primo die contra omnes bene descriptce artis leges iudicarunt, ad Dialecticae artis perfectionem definitione nihil opus esse. Ioannes Quintinus Heduus, Ioannes Bomontius Parisiensis, qui duo iudices erant á Ramo delecti, pro singulari sua eruditione et doctrina censuerunt, omnem disputationem, qua via et ratione procederet, definitioni proficisci debere, idque per scriptum obsignarunt. Postridie tres iudices Aristotelei vehementer conturbati de partitione assentiuntur, Dialecticae legitimas esse partes, inventionem et iudicium, atque hac dire sententias suas prescribunt. Verum cum Ramus urgeret Aristoteleos, igitur à se merito reprehendi quod propria partitione prtetermissa totam Dialecticam mille tenebris obruerent, tribus iudicibus ampliari causam placuit, et in alium diem reiici, quia ista via Aristotelei superiores esse non possent. Hic audiendi Rami finis fuit: deinceps enim Aristotelei iudices cestuare, rixari inter se et iurgare quod se per imprudentiam demersissent, unde incolumes emergere non possent. Itaque ne non damnaretur Ramus, novum consilium initur, ut ab initio tota disputatio retexatur, et adhuc iudicata induceretur, proque nihilo haberetur. Id vero Ramus se facturum pernegavit, caepitque liberius conqueri, his se iudicibus esse traditum, quibus satis non esset eius sententiam tam cceca cupiditate oppugnare, nisi ipsi quoque suam dictam prcesertim et obsignatam nullo inconstantice pudore rescinderent. Quare tum Ramus á tribus illis accusatoriis iudicibus, cum eos negue sua conquestione, negue reliquorum iudicum admonitione de tanta violentia deduceret, appellavit. Postremum igitur illud fuit, tanta auctoritas contra Rarnum impetratur, ut tribus Aristoteleis iudicibus infinita potestate, sine auxilio, sine provocatione iudicium de Aristotelicis animadversionibus permitteretur: tam variis scilicet rnachinis, tam multis copiis, tot potestatibus ad confuntandum Dialecticae disputationis argumentum opus fuit. Vix, ita me Deus amet,
 
Vix Priamus tanti, totaque Troia fuit.
 
Sed caetera attendamus: huic tantae potestati, maiori etiam cupiditati Quintinus et Bomontius concessere, perscripta tamen ante de universa disputatione sententia, testati sibi placere, ut in Philosophia, sicut antea semper fuisset, liberum esset in omnem partem disputare: ex eo autem consessa se discedere, quia se non socios consiliis, sed iniurice, quce Ramo fieret, adhibitos testes intelligerent. Idemque Ramus ipse non sine stomacho, cum a tribus illis contumeliose illuderetur, fecit, et se tempora sperare dixit, quibus tales iudices de suo facto nequaquam parem essent voluptatein percepturi. Ita vi victa, vel certe hominum quorum cumque opinione ad tempus oppressa causa est. Condemnantur igitur triumvirali sententia, non modo indicta, sed incognita plane causa, Animadversiones Aristotelicae. Hoc expectari á talibus iudicibus potuit. Eiusdem incendii ruiva Institutiones Dialecticae affliguntur; non alia quippe ratione, quam quod eiusdem artificis opus erant. Negue enim verbo Aristoteleos laeserant, immo ne ab his quidem accusatce unquam fuerant, sed ante illum diem ab Aristoteleis ipsis laudatae. Quis iudex prceter hos, damnavit unquam, quod accusatum non esset, de quo reus nihil interrogatus esset? Auctori Animadversionum et Institutionum toto Philosophia regno velut aqua et igni, gravi etiam pcena addita, interdicitur, ne unquam vel scribendo, vel docendo in ullam Philosophice partem ingrederetur. Hoc vero non est Dialecticum refellere, sed Dialecticum de suggestu deturbare: Atque haec omnia Regis, licet omnium Regum et humanissimi et litterarum ammantissimi, tamen per falsas et improbissime confictas calumnias inducti, auctoritate confirmantur. Constricta itaque lingua vinctis manibus, cum sic afflictus Ramus teneretur, ut Aristoteleia vel impune discerpere liceret, Ramo contra ne mutire quidem liceret, triumphus de iam nobili victoria mirificus agitur, tristis illa et horrenda triumvirum sententia impressio et Latina et Gallica oratione libellis, non modo per huius urbis compita, sed per orbis terrarum loca omnia, quo expectari potuit, promulgatur. Ludi magno apparatu celebrantur, ubi spectantibus et plaudentibus Aristoteleis, omni ludibrii et convitii genere Ramus afficitur. Quid reliqua his indigniora commemorem? Quce tametsi verissima sunt, et memoria recenti tenentur, tamen ita sunt ab honestis studiis aliena, ut verear, ne iis etiam, qui interfuerint et viderint, res tam incredibilis non (acta, sed ficta esse videatur. Hcec Aristotelici iudicii brevis et summaria historia est. Plurima enim prcetereo, quce sine certorum hominum infamia commemorari non possunt. Atque haec pauca ad circo commemoro, non ut malevolo cuiquam stomachum moveam, (quid enim minus est, quam ut tam inhumaniter vexatis saltem prceteriti doloris meminisse liceat?) sed ut omnes intelligant, Cardinalis illustrissime, non solum quantum tibi tali abrogato iudicio Ramus Talceusque debeant, sed etiam quam formidabilis et iracunda Aristoteleorum Logica sit, quce talibus argumentis adversarium persequatur. Ac ne me Aristotelei pari iracundia appetant, ad Academiam refugio minimé superbam atque violentam, sed contra facilem et benignam, quce tantum abest, ut sibi contradicentibus tam ferociter irascatur, ut etiam amatores suos existimet, á quibus sibi veritatis inquirendce gratia diligenter et accurate contradicatur».
 
Audomari Talwi (Ornar Talom), Academia, ad Carolum Lotharingum cardinalem (1548); apud: Du Boulay, ob. cit., tomo VI, pp. 389- -392; Launoy, ob. cit., pp. 139-147; Waddington, ob. cit., pp. 17-27, etc. A reprodução de Waddington é anotada.
 
DOCUMENTO IV
 
«Cum in hac schola ante annos octo sophista famosus musis iratis natus, gloriae popularis siti inexplebili praeceps, Aristotele, Cicerone et Quintiliano petulanter et ignoranter vexatis, nullum finem in quemvis auctorem classicum debacchandi facturus videretur, priusquam praesentem literarum statum labefactasset, atque ad suam libidinem pervertisset, permulti doctrina ac virtute conspicui homines audaciam tam prodigiosam indignissime tulerunt. Cumque de eo apud regem ita conquesti essent, ut ille pro sua perpetua in literas et literarum professores benevolentia hunc indignabundus ad remum damnatum triremibus addicere statueret, regis animum faceti leporis suavitate emollitum, ad sententiam mitiorem Castellanus traduxit. Sophistam nugantem et inepte philosophantem ab humanissimo rege nulia capitali supplicio puniendum esse. Verum cum doctis hominibus coram gravibus disceptatoribus, in disputationis certamen commissum, argumentis convincendum, et ratione aliqua graviore ad sanitatem reducendum. Quorum sententiam cum illum rex inscitiae, impudentiae et temeritatis damnatum, silentiique paena multatum vidisset, facile acquievit, negue acerbius quidquam in eum statuit».
 
Apud: Waddington, ob. cit., pp. 31-32; Bayle, Dict. Hist., vol. IV, p. 27.
 
DOCUMENTO V
 
«Die 1 martii (1544) latum est tandem ab arbitris judicium decretorium adversus Ramum eiusque contra doctrinam Aristotelis animadversiones.
«Cum christianissimus rex noster pro suo in philosophiam et recta studia animo, nobis id oneris imposuerit ut librum quemdam P. Rami, quem is Animadversionem Aristotelicarum nomine inscriptum adversus Aristotelem edidit, accurate legeremus, et quae de illo sententia nostra esset, exponeremus; Nos diligenter perlecto libro et singulis ejus animadversis ac ponderatis sententiis ita censuimus: Ramum temere, arroganter et impudenter fecisse, qui receptam apud omnes nationes logicae artis rationem, quam ipse praesertim non teneret, damnare et improbare voluerit. Ea autem quae in Aristotele reprehendebat, hujusmodi esse, ut hominis cum ignorantiam et stuporem, tum improbitatem et malitiam arguant, quum et multa quae verissima sunt, criminetur, et pleraque tribuat Aristoteli quae is nunquam sensit. Denique, toto eo libro praeter ea mendacia et scurrilem quamdam maledicentiam nihil contineatur. Ut reipublicae literariae plurimum nostra sententia interesse videatur, librum omni ratione supprimi, unaque librum alterum Dialecticarum institutionum, quod is quoque aliena multa et falsa contineat. Lutetiae, an. 1544, Kal. Mart.».
 
Apud: Du Boulay (Bulus), Hist. Univ., Paris, tomo VI, p. 395; Waddington, ob. cit., p. 22, nota 2.ª, etc.

?>
Vamos corrigir esse problema