4. Anotações ao Tratado da Sphera

Adiuncta est & epistola Ioannis de Regio Monte ad Reuerendissimum patrem & Dominum D. Bessarionem Cardinalem Nicenum, atque patriarcham Constantinopolitanum, de compositione & usu cuiusdam Meteoroscopii armillaris, Cui recens iam opera Petri Apiani accessit Torquetum instrumentum pulcherrim? sane & utilissimum.

1 vol. fol. de 108 fols. Ingolstadii. Cum gratia & Priuilegio Imperiali. An. M. D. XXXIII.

Exemplar da Biblioteca da Universidade de Coimbra, Res. 60-33. Pedro Nunes conheceu este livro, como adiante mostraremos.

1534. Instrumentum primi mobilis a Petro Apiano nunc primum et inuentum et in lucem editum Accedunt lis Gebri filii Affla Hispalensis libri IX de Astronomia per Giriardum [sie] Cremonensem latinitate donati

In-fol. Norimbergae, apud J. Petreium, 1534 (ver infra, anotação 9).

5.ª p. 68, 1. 13, sobre Orôncio: Pedro Nunes refere-se a Oronce Finé, regente da cadeira de matemática no Colégio de França, de 1530 a 1555.

O estudo da crítica de Pedro Nunes a certas proposições deste matemático francês terá o seu lugar adequado em ulterior volume destas Obras; neste passo cumpre apenas notar:

1.º A expressão Oroncios revela que a desconsideração científica de Pedro Nunes é anterior à publicação, em 1544, do livro de Finé, Quadratura circuli tandem inuente...; De circuli mensure et ratione circumferentix ad diametrum; De multangulorum omnium et regularium figurarum descriptione; De inuenienda longitudinis locorum differentia, aliter quam per lunaris eclipses, etiam dato quovis tempore, liber admodum singularis; Planisphaerium geometricum..., o qual deu ensejo ao De erratis Orontii Fintei, Regii Mathematicarum Lute ti Professoris... que o nosso cosmógrafo publicou em 1546, em Coimbra.

2.º Pelas indagações a que procedemos, Orôncio Fineu deu à luz, até 1537, isto é, até à publicação da tradução de Pedro Nunes, os seguintes livros:

1528: La théorique des cielz, mouvemens et termes practiques des sept planètes redigée eu français [par O. Fine]... Paris, J. Pierre, 1528. In-fol. de 45 fols., caract. gót. fig.

1532: Orontii Finei... Protomathesis... [De arithmetica pratica libri. De geometria libri. De cosmographia sive mundi sphwra libri V. De solaribus horologiis et quadrantibus libri.] Paris (impensis G. Morrhii et J. Petri), 1532. In-fol. prel. 210 fols., fig.

1534: Orontii Finei Quadrans astrolabicus, omnibus Europx regionibus inserviens... Paris, apud S. ColinaDum, 1534. In-fol. 18 fols. fig.

1535: Orontii Finei... Arithmetica practica, libris quatuor absoluta Parisiis, ex officina S. Colinw, 1535. In-fol. 66 fols.

1536: Orontij Finei... In sex priores libros geometricorum elementorum Euclidis demonstrationes, quibus ipsius Euclidis textus grfflcus suis locis insertus est, une cum interpretatione latina Bartholamxi Zamberti ad fidem geometricam per eundem Orontium recognita. Parisiis, apud S. Colinzeum, 1536. In-fol. de 174 págs.

Além destes livros, reeditou os seguintes textos no mesmo período:

1517: Bassols (F. Juan), O.F.M., In tertium [-quartum] Sententiarum opus... Paris, 1517. In-fol.

1525: Peurbach (Jorge), Theoricce noux planetarum, Paris, 1525.

1535: Reisch (Gregório), Margarita philosophica... una cum appendicibus…Basileae, 1535. In-4°.

6.ª p. 68, 1. 17: Não emendamos a palavra “socorrasse”. A leitura adverte que deve corrigir-se para “socorresse”.       

7.ª p. 68, 1. sobre a Geometria dos triangulos spheraes: A Geometria dos triangulos spheraes é uma das obras que Pedro Nunes não deu ao prelo, e cujo original se considera perdido. A forma como Pedro Nunes se lhe refere permite estabelecer:

a) Que seria obra de alguma extensão, visto que a escrevera “largamente”;

b) Que a escrevera antes de 1533, porque os livros de Gebre e de Monterégio, aos quais alude, foram impressos em Nuremberga, respetivamente, em 1534 e 1533;

c) Que a reputava de alguma originalidade, pois confrontando-a com os livros de Gebre e de Monterégio não rasgara “o que tinha escripto”.

8.ª p. 68, 11. 19 e 20: Como é óbvio, a palavra “Espanha” é empregada no sentido de Península Hispânica.

9.ª p. 68, 1. 20, sobre “os livros de Gebre e Monteregio”: A citação refere-se, corno é óbvio, a livros nos quais estes matemáticos se ocuparam dos triângulos esféricos. Com efeito:

a) Gebre, apelido alatinado do árabe, Abumohamed Cheber Benaflah el Ixbili, que nasceu em Sevilha e floresceu pelos meados do século XII, tornou-se conhecido pelos Libri IX de Astronomia, que o seu famoso contemporâneo Gerardo de Cremona traduziu para latim, e Johannes Petreius imprimiu em Nuremberga, em 1534, sob a direção do geógrafo Pedro Apiano (Bienewitz), na seguinte obra:

Instrumentum primi mobilis, à Petro Apiano nunc primum et inuentum et in lucen editum. Ad cuius declarationem et intellectum Pronunciata centum hic proponuntur, è quibus Instrumenti nobilissimi usus innotescit et compositio. Inquirere autem et inuenire licebit in hoc instrumento, quicquid uspiam in universo primo mobili noua quadam sinuum ratione indagari potest: nec quicquam in eo ipso primo mobili desiderare poterit, quod non per instrumentum hoc inueniri facile queat.

Accedunt ijs Gebri Filii Affla Hispalensis astronomi uetustissimi pariter et peritissimi, libri IX de Astronomia, ante aliquot secula Arab ice scripti, et per Giriardum [sic] Cremonensem latinitate donati, nunc uero omnium primum in lucen editi.

Omnia haec industria et beneuolentia Petri Apiani Mathematici prelo commissa, et Reverendiss in Christo patri et D. D. Christophoro à Stadio, etc. ornatissimo Praesuli Augustensi, oh illustrationem, suae familiae insignium, dedicata: Quibus et tu studiose lector benignus fruere, tanto Prxsuli perpetuo gratissimus. Norimbergm apud Io. Petreium, anno MDXXXIIII.

A obra de Gebre começa no fol. assin. aa r: Gebri Filii Affla Hispalensis. De Astronomia libri IX. In quibus Ptolem&um, alio qui doctissimum, emendauit: alicubi etiam industria superauit omni bus Astronomix studiosis haud dubie utilissimi futuri. &licher incipit.

No fim: Finis nouem librorum Gebri, Arab ice primo scripti, et per magistrum Girardum Cremonensem in latinum uersi".

Esta obra de Gebre, embora sem originalidade, pois no dizer de Pierre Duhem é de um “impudente plagiário”, tem, não obstante, interesse histórico; segundo D. José A. Sánchez Pérez, “Va precedida de un tratado de Trigonometria, en el que critica mucho los métodos complicados de Ptolomeo y Menelao; demuestra varias fórmulas de modo original, dos de ellas muy importantes históricamente, pues eran desconocidas por Ptolomeo, Albatenio y Benyunus; la primera de estas fórmulas es ia que hoy se conoce com nombre de relación o teorema de Chéber

 

 

 

que se deduce fácilmente de ias fórmulas de Ptolomeo, pero que fué Chéber quien ia dedujo”.

b) Monterégio, designa o astrónomo e matemático de seu nome João Müller, mas mais conhecido por João Regiomontano, João de Monterégio, João Germano e João de Koenigsberg; nasceu em 1436, em Koenigsberg, e morreu em Roma, em 1476.

Pedro Nunes conheceu alguns livros deste famoso astrónomo, mas neste passo refere-se à seguinte obra, escrita em 1464 e impressa em 1533: Doctissimi uiri et Mathematicarum disciplinarum eximii professoris Ioh. de Regiomonte, de Triangulis omnimodis libri V, quibus explicantur res necessarix cognitu, uolentibus ad scientiarum Astronomicarum perfectionem deuenire, quae cum nus quam alibi hoc tem pore expositae habeantur, frustra sine harum instructione ad illam quis quam aspirabit. Accesserunt huc in calce D. Cusani de quadratura circuli atque recti ac curui commensuratione. Item que Ioh. de Monte-Regio eadem de re (n/a) hactenus a nemine publicata. Omnia recens in lucem edita fide et diligentia singulari. Norimbergae, in aedibus Schoneri, 1533.


?>
Vamos corrigir esse problema