6. Anotações ao De Crepusculis

Mais tarde, bispo de Miranda e depois de Leiria, pregador régio e como que orador oficial da corte, os seus sentimentos patrióticos não estiveram, na crise de 1580, à altura dos seus talentos literários.

São incertas as datas do seu nascimento e morte, e não tem fundamento, como nos esclarece por carta o académico Sr. J. M. de Queirós Veloso, a notícia de haver sido, efetivamente, mestre de D. Sebastião.

E legítimo supor que António Pinheiro pertenceu à roda de amigos de Pedro Nunes.

Para conhecimento da sua biobibliografia podem consultar-se: as Bibliothecas de Barbosa Machado e Schott, o Diccionario de Inocêncio F. da Silva, e as referências mais recentes de J. Quicherat, Histoire de Sainte Barbe, 1 (Paris, 1860), pp. 137-138, Rebelo da Silva, Historia de Portugal nos seculos XVII e XVIII, t. II (Lisboa, 1862), pp. 233-236, Sousa Viterbo, “Damião de Goes e D. António Pinheiro”, in O Instituto, vol. XLII (1895), pp. 431-449, Francisco Manuel Alves (Reitor do Baçal), Memorias Archeologico-Historicas do Distrito de Bragança, t. II (Porto, 1913), pp. 14-25, e 3. M. de Queirós Veloso, in D. Sebastião (Lisboa, 1935).

A versão do carme de António Pinheiro (vol. II, p. 152) é da autoria do académico Sr. F. L. Rebelo Gonçalves.

ANOTAÇÕES A PRIMEIRA PARTE

(pp. 11-37)

P. 11, 1. 1: Sacrobusto] Sacrobosco não dedicou um capítulo especial do seu Tratado da Esfera ao crepúsculo, mas ocupou-se dele, rápida, concisa e obscuramente no parágrafo “Dos que viuem debayxo do polo aretico” (vol. I, pp. 47-48) a propósito da razão em virtude da qual para os habitantes,desta região “(...) sera (...) ho primeiro meo anno hum soo dia arteficial e ho outro meo armo hüa soo noyte: e sera todo ho anno hü soo dia natural (...)”. Foi a necessidade de explicar estas linhas e as afirmações seguintes de que o dia, segundo Ptolomeu, começa quando o Sol dista.18 graus do horizonte e que sob o pólo não pode haver crepúsculo porque “ho aar naquellas partes he muy cheo de nuues e espesso: porg os rayos do Sol sam hi tarn fracos que mays vapores aleuantam dos que gastam: e por isso estando ho Sol perto do horizonte nã tem ho aar eraro nem ha hi dia”, que pôs a mestres e comentadores a determinação exata do começo do dia artificial (tempo decorrido entre o nascer e o pôr do Sol), ou, por outras palavras, o problema do crepúsculo e o seu correlativo da reflexão atmosférica.

P. 11, 1. 2: Stoflerus] Pedro Nunes cita expressamente a Elucidatio fabricx usus que astrolabii a Joanne Stoflerino in lucem edita, que anteriormente ao De crepusculis alcançou as edições de 1513, cujo frontispício reproduzimos adiante [p. 555], de 1524 e de 1535, e teve presente o capítulo que a seguir transcrevemos, principalmente por sintetizar a ciência do primeiro quartel do século XVI acerca do assunto e patentear, por contraste, o desenvolvimento que o nosso astrónomo lhe deu.

“Propositio tertiadecima secundae partis.

Initium, finem et durationem crepusculi

matutini et uespertini perscrutari. »

Huius negotii ueritas duabus uiis acquiritur. Quarum prima, quw certior apparet per 18. Mmicantarath operatur, hoc modo: Nadair Solis copulat quam rectissime 18. Almicantarath ex parte occidentis, et emittit Almuri ex gradu Solis In limbum, quod in circulis horarum wqualium mox indicat principium crepusculi matutini, quod auroram aut diluculum nuncupamus: guia tunc primum aer propter solarium radiorum aduectionem splendescere incipit, et fit ante Solis ortum, et in eodem se terminat. Tempus,enim quod his terminis scilicet initio et fini intercipitur, crepusculum matutinum vocatur CrepusCulum, guia tempus medium inter diem ciaram et noctem obscuram, quasi crepera, id est dubia lux". Deinde hmc ula iungit Nadair Solis 18. Almicantarath ex parte orientis, et Almuri a gradu Solis porrectum in margine finem crepusculi uespertini, id est defectum apparitionis solarium radiorum, et perfectw noctis prwsentiam manifestat, cuius initium a Solis acciduo metitur. Quidquid igitur temporis initio et fini dicti crepusculi interponitur, haud inepte crepusculum uespertinum appellatur.

Secunda uia negotium prwsens per lineas,crepusculinas astrolabio inscriptas, absoluit taliter, gradum Solis iungit linew crepusculinw orientali, et applicat Almuri, quod in limbo principitun crepusculi matutini pandit. Prfflterea eundem gradum adiungit crepusculinw occidentali, et ostendit Almuri in limbo finem,crepusculi uespertini, quemadmodum in prima uia expositum est. Vtrumque autem crepusculum secundum Astronomos adnumeratur nocti, secundum uulgum uero diei. Si scire uolueris uicinitatem initii crepusculi matutini aut aurorx, accipe altitudinern alicuius stellw in reti descriptw: et caput eiusdem stellw superpone altitudini in ipsis Almicantarath numeratae in plaga sua, et considera secundum primam uiam ubi sit Nadair Solis: si enim in 18. Almicantarath ceciderit ex parte occidentis, ecce aurora aut initium crepusculi matutini: aut si gradus solis secundum secundam uiam, lineam crepusculinam orientalem adierit, iterum aurora. De cxteris simile sume iudicium de propinquitate finis crepusculi uespertini. PRINLE ui hanc exemplarem sume computationem. Repeto quintum diem Martii, et uerum locum solis, scilicet 24. gradum Piscium: pro eo die initium crepusculi matutini aut aurora hac lege determino Nadair Solis, id est 24. gradum Virginis superpono 18. Almicantarath, in occidente: Almuri autem applico gradui solari, scilicet 24. Piscium, quod in margine ostendit mihi principium crepusculi matutini aut aurora: mane post quartam horam 20. fere minutis. Tempus autem numeratum a principio huius crepusculi usque in exortum Solis (qui per undecimam huius repertus, accidit horw 6. minuto 11.) est 1. hora, 51. minuta, duratio crepusculi matutini. Item memoratum Nadair, scilicet 24. gradum Virginis, iungo 18. Almicantarath in oriente: et Almuri per gradum Solis transiens indicat mihi finem crepusculi uespertini post horam 7. minutis quasi 40. Tempus ah occasu Solis (qui per undecimam supra: est post quintam horam 49 minutis) in finem huius crepusculi supputatum est 1. hora 51 minuta mensurans quantitatem crepusculi uespertini. Hic, lector notabis, quod tempus initii crepusculi matutini (quod semper a media nocte computatur) a tempore ortus Solis subtractum, durationem crepusculi matutini pandit.

Secundo, quod tempus durationis crepusculi matutini wquale es tempori durationis crepusculi uespertini: ergo uno habito, habetur et reliquum, nisi quid pauxillw diuersitatis uariatio motus Solis ingerat. Tertio, quod quantum distat principium crepusculi matutini a meridie, tantum distat uespertinum post meridiem ab ipso meridie.

Exemplum secundaz ui x per supra expositum facile liquere potest: ac caetera omnia sunt facilis computationis: quare omitto et supersedeo”.

João Stoefler (ou Stoflerino) (1452 †1531), professor da Universidade de Tubinga, entrou indiretamente no conhecimento da nossa gente e na nossa literatura pela famosa predição de um dilúvio universal para Fevereiro de 1524. A predição suscitou uma vaga de terror, e contra ela se escreveram, após Agostinho Nifo (1473 f 1546), numerosas refutações; nesta copiosa literatura anti-astrológica, Portugal figura com o seguinte raríssimo livro, cuja reedição temos no prelo:

Contra os juyzos dos astrologos. Breue tratado contra a opiniam de alguüs ousados astrologos: (7 per regras de astrologia nõ bem entêdidas ousam em publico juyzo dizer: que ha quatro ou cinco dias de Feuereiro do anno de.1524. por ajuntamento de alguiis planetas em ho signi de piscis: sera grã diluuio na terra. Ho qual tratado pera consolaçam dos fiees: fez Z copilou de muytos doctores catholicos z sanctos. ho licenciado frey Antonio de beja da ordem do bemauenturado padre Z doctor esclarecido da ygreja sam Hieronimo. z foy per elle dedicado z oferecido aa christianissima senhora ha senhora raynha dona Lianor de portugal. Aqui veram tambem cousa he astrologia: z os males Z erros 7 causa sua incerteza Z pouca verdade: z como se nã deue dar fe em nenhüa cousa aos astrologos. Ho 4, tãbem manifesta per ditos de muy antigos z santos doutores. A qual obra se imprimio por mãdado de sua alteza.


?>
Vamos corrigir esse problema